लक्ष्मीपूजन नक्की काय आहे

प्राचीन काळी लक्ष्मीपूजन या रात्री कुबेर पूजन करण्याची रीत होती.


 कुबेर हा शिवाचा खजिनदार आणि धनसंपत्तीचा स्वामी मानला जातो.

दीपप्रज्वलन करून यक्ष आणि त्यांचा अधिपती कुबेराला निमंत्रित करून पूजणे हा मूळचा सांस्कृतिक कार्यक्रम होता.

परंतु गुप्तकाळात वैष्णव पंथाला राजाश्रय मिळाल्याने आधी कुबेराबरोबरच लक्ष्मीचीही पूजा होऊ लागली. विविध ठिकाणी झालेल्या उत्खननात कुशाण काळातील अनेक मूर्ती सापडल्या आहेत.

 त्यांमध्ये कुबेर आणि लक्ष्मी एकत्र दर्शविले आहेत. काही मूर्तीमध्ये कुबेर त्याची पत्नी इरितीसह दाखवला आहे.

यावरून असे दिसते की, प्राचीन काळी कुबेर आणि त्यांची पत्नी इरिती यांची पूजा केली जात असावी. कालांतराने इरितीचे स्थान लक्ष्मीने घेतले आणि पुढे कुबेराच्या जागी गणपतीला प्रतिष्ठित केले गेले.

अलक्ष्मी म्हणून ज्या देवतेला मध्यरात्री हाकलून देण्याची प्रथा आहे, तीच खरी या सणाची इष्ट देवता असल्याचेही म्हटले जाते. तिला ज्येष्ठा, षष्टी वा सटवी, निऋती या नावांनीही ओळखतात..

( आजही आपल्यात  सटवीपूजनाचा कार्यक्रम केला जातो )

 निवृत्ती ही सिंधू-संस्कृतीतील मातृदेवता समजली जाते. तिला ब्राह्मणी संस्कृतीने अलक्ष्मी म्हणून तिरस्कारले असले तरी ती बहुजनांची लक्ष्मी आहे, असे देव (ब्राह्मण) मानत असल्याचे उल्लेख दुर्गासप्तशतीमध्ये आहेत.

त्यामुळे मराठा समाजाने आपली नाळ कोठे आहे याचा नीट विचार करणे आवशक आहे.

संदर्भ काही भाग संजीव वेलणकर पुणे.